Ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1 είναι ένα αυτοάνοσο νόσημα, στο οποίο το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού μας “επιτίθεται” στα βήτα κύτταρα του παγκρέατος που παράγουν ινσουλίνη, με αποτέλεσμα τη σταδιακή μείωση έως και διακοπή αυτής της ορμόνης. Το νόσημα εμφανίζεται κατά κύριο λόγο σε παιδική ή εφηβική ηλικία και σπανιότερα στην ενήλικη ζωή. Περίπου 1 στα 300 παιδιά ή έφηβοι παγκοσμίως πάσχουν από διαβήτη τύπου 1.
Λόγω της ανεπάρκειας ινσουλίνης, η οποία μπορεί να εγκατασταθεί σταδιακά ή απότομα, οι ασθενείς χρειάζονται απαραιτήτως ινσουλινοθεραπεία εφ’ όρου ζωής. Η ινσουλίνη όμως, που είναι απαραίτητη για τη σωστή γλυκαιμική ρύθμιση, πρέπει να λαμβάνεται στη σωστή ποσότητα και στο σωστό χρόνο, για να αποφευχθούν είτε υψηλά επίπεδα γλυκόζης είτε σοβαρά επεισόδια υπογλυκαιμίας. Δυστυχώς, συχνά η ρύθμιση των διαβητικών τύπου 1 είναι μη επαρκής, με συνέπεια πολλαπλές και σημαντικές επιπλοκές στην υγεία των ασθενών.
Παραδοσιακά, οι διαβητικοί τύπου 1 πρέπει να ελέγχουν πολύ συχνά τα επίπεδα της γλυκόζης τους και να κάνουν πολλαπλές ενέσεις ινσουλίνης ημερησίως (βασική και ταχεία ινσουλίνη, το λεγόμενο εντατικοποιημένο σχήμα ινσουλινοθεραπέιας), μια διαδικασία συχνά επίπονη και χρονοβόρα, που μπορεί να προκαλεί σοβαρές δυσχέρειες στη καθημερινή διαχείριση του σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1. Στη περίπτωση αυτή οι αντλίες ινσουλίνης έφεραν πραγματικά μια νέα και συνάμα καλύτερη εποχή στη θεραπευτική αντιμετώπιση των ασθενών αυτών. Για το τι ακριβώς είναι, πώς λειτουργούν και τι οφέλη παρέχουν οι αντλίες ινσουλίνης μιλάει στο περιοδικό «Health Today Magazine» o Δρ. Ευστράτιος Καρδαλάς, Eνδοκρινολόγος-Διαβητολόγος, Επ. Επιμελητής Β΄, στο Ενδοκρινολογικό Τμήμα – Διαβητολογικό Κέντρο “Διονύσιος Ίκκος”, Ευρωπαϊκό και Εθνικό Κέντρο Εμπειρογνωμοσύνης Σπάνιων Ενδοκρινολογικών Νοσημάτων, Γ.Ν.Α. «Ο Ευαγγελισμός – Πολυκλινική».
Κύριε Καρδαλά τι ακριβώς είναι η αντλία ινσουλίνης;
H αντλία ινσουλίνης είναι μια μικρή συσκευή που χορηγεί συνεχώς και υποδορίως ινσουλίνη ταχείας δράσης μέσω ενός καθετήρα που βρίσκεται κάτω από το δέρμα, αντικαθιστώντας τη χορήγηση προγευματικής και βασικής ινσουλίνης.
Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες αντλιών, χωρίς ριζικές διαφορές στις βασικές αρχές λειτουργίας τους, δηλαδή τη συνεχή χορήγηση ινσουλίνης. Διαφοροποιούνται όμως στο αν είναι αυτοκόλλητες (patch pump) ή μη και αν μπορούν να συνδεθούν με αισθητήρα συνεχούς καταγραφής γλυκόζης, που καταγράφει τη γλυκόζη στο υποδόριο υγρό. Στη τελευταία περίπτωση, είναι δυνατή η δημιουργία κλειστού-αυτοματοποιημένου κυκλώματος αισθητήρα-αντλίας με συνεχή μεταφορά δεδομένων από τον αισθητήρα στην αντλία, γεγονός που επιτρέπει την αναστολή χορήγησης ινσουλίνης για αποφυγή υπογλυκαιμιών.
Παράλληλα, με χρήση ειδικού αλγορίθμου μπορεί η αντλία να αναπροσαρμόζει τη συνεχή χορήγηση ινσουλίνης, το λεγόμενο “βασικό ρυθμό”, και να κάνει αυτόματα προ- και μεταγευματικές διορθώσεις με χορήγηση μικροδόσεων ινσουλίνης, με αποτέλεσμα την καλύτερη γλυκαιμική ρύθμιση και σημαντικά βελτιωμένη ποιότητα ζωής για το διαβητικό ασθενή.
Τι γνώσεις πρέπει να έχει ένας ασθενής που έχει την αντλία;
Καταρχάς πρέπει να ξέρει να διαχειρίζεται υπεύθυνα, αποτελεσματικά και με απόλυτη ασφάλεια την αντλία του, γιατί η αντλία είναι ένα προϊόν τεχνολογίας, που απαιτεί εξοικείωση και εκπαίδευση. Αλλά αυτό είναι αρκετά εύκολο πλέον, πιο εύκολο μάλιστα από τη χρήση ενός κινητού τηλεφώνου. Φυσικά, προ της έναρξης χρήσης της αντλίας, ο ασθενής εκπαιδεύεται στη διαχείρισή της από επαγγελματίες υγείας και εκπαιδευτές αντλιών ινσουλίνης. Συγκεκριμένα, μαθαίνει ο ασθενής που και πώς να τοποθετεί την αντλία του ενώ τα σημεία τοποθέτησης ποικίλλουν μεταξύ κοιλιακής χώρας, γλουτών και μηρών και πρέπει να εναλλάσσονται για αποφυγή φλεγμονής και δυσαπορρόφησης της ινσουλίνης.
Επίσης ζωτικής σημασίας είναι η εκπαίδευση του ασθενούς σχετικά με τη διατροφή και πιο συγκεκριμένα όσον αφορά τους υδατάνθρακες, τη κύρια πηγή διατροφής μας. Οφείλει να γνωρίζει τη ποσότητα, δηλαδή τα γραμμάρια των υδατανθράκων που καταναλώνει κάθε φορά και να ενημερώνει την αντλία ώστε να χορηγείται αντίστοιχα η σωστή δόση ινσουλίνης. Προς το παρόν είναι απαραίτητη η “ανακοίνωση” των γευμάτων στην αντλία αλλά γίνονται ελπιδοφόρες προσπάθειες ούτως ώστε να μπορεί η αντλία στο μέλλον να αντιληφθεί, να εκτιμήσει και να αντιμετωπίσει τη γευματική αύξηση της γλυκόζης με περιορισμένη ή καμία παρέμβαση του ασθενούς.
Εκτός από τα γραμμάρια των υδατανθράκων του γεύματος, δεν παίζει ρόλο και ο γλυκαιμικός δείκτης;
O περιβόητος γλυκαιμικός δείκτης ήταν και παραμένει μια σημαντική πληροφορία, καθώς υπάρχουν τροφές με υψηλό, ενδιάμεσο και χαμηλό γλυκαιμικό δείκτη, ο οποίος αντικατοπτρίζει το πόσο γρήγορα απορροφώνται οι υδατάνθρακες από το γαστρεντερικό σωλήνα και κατά συνέπεια πόσο γρήγορα εκλύεται η γλυκόζη στη κυκλοφορία του αίματος. Έχει επίσης σημασία αν μαζί με τους υδατάνθρακες καταναλώνουμε και λιπαρά ή πρωτεΐνες, γιατί η αύξηση της γλυκόζης επιβραδύνεται ή επιταχύνεται αντιστοίχως. Εκτός του διατροφικού προφίλ, σημαντικό ρόλο στη γλυκαιμική διαχείριση διαδραματίζουν και άλλοι παράγοντες όπως η σωματική δραστηριότητα, οι περιβαλλοντικές συνθήκες, η εμμηνορρυσία κ.τ.λ. σχετικά με τη διακύμανση του σακχάρου.
Όμως ο αλγόριθμος των τελευταίων αυτοματοποιημένων αντλιών έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίζει επιτυχώς τις ιδιαίτερες αυτές συνθήκες και να προσαρμόζεται στις ανάγκες των ασθενών. Οι αντλίες δε, είναι σε θέση από μόνες τους να διαχειριστούν την επιπλέον άνοδο της γλυκόζης και να χορηγούν περισσότερη ινσουλίνη, οπότε είναι αρκετό να δηλώνονται μόνο τα γραμμάρια των υδατανθράκων και όχι ποιες ακριβώς τροφές καταναλώνονται.
Πόσο βοηθά η αντλία στις υπογλυκαιμίες;
Δυστυχώς οι ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1 εμφανίζουν κατά μέσο όρο 3-7 υπογλυκαιμικά επεισόδια ανά μήνα ενώ διατρέχουν κίνδυνο για 1-2 σοβαρά υπογλυκαιμικά επεισόδια ανά έτος, που μπορούν να προκαλέσουν απώλεια συνείδησης, ακόμη και κώμα. Η διαχείριση με εντατικοποιημένο σχήμα ινσουλινοθεραπείας με βασική και ταχεία ινσουλίνη συνδέεται με συχνές υπογλυκαιμίες που επηρεάζουν σημαντικά την ποιότητα ζωής των ασθενών. Φανταστείτε π.χ. έναν ασθενή να οδηγεί ή να κάνει μια σοβαρή σωματική εργασία και να υποστεί υπογλυκαιμία, τι κίνδυνο τραυματισμού διατρέχει ο ίδιος και οι γύρω του! Συνεπώς πέρα από το γεγονός ότι με την αντλία ινσουλίνης ο ασθενής γλιτώνει ή περιορίζει τα συνεχή τσιμπήματα που έκανε με τις πένες -αντί για παράδειγμα 20 τσιμπήματα μέσα σε 3 μέρες κάνει μόνον 1 με την αντλία- ταυτόχρονα κινδυνεύει σαφώς λιγότερο από εμφάνιση υπογλυκαιμίας.
Είναι αδιαμφισβήτητο ότι μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για τους ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1 είναι η διαχείριση της γλυκόζης στις νυχτερινές και τις πρώτες πρωινές ώρες, όταν κοιμούνται και δεν μπορούν να παρέμβουν στη διαχείριση της γλυκόζης τους. Στο εντατικοποιημένο σχήμα ινσουλινοθεραπέιας, η χορήγηση βασικής ινσουλίνης κυρίως το βράδυ, δεν αποκλείει το ενδεχόμενο της υπογλυκαιμίας. Λαμβάνοντας την βραδεία δράσης ινσουλίνης, κάποιος δεν μπορεί να προβλέψει τι θα συμβεί τη νύχτα -αν η γλυκόζη του έχει πτωτική ή ανοδική πορεία- και μπορεί να ξυπνήσει με υπογλυκαιμία. Εδώ έρχεται η μεγάλη διαφοροποίηση με τις αντλίες που διαχειρίζονται πολύ καλύτερα τη γλυκαιμική διακύμανση κατά τις ώρες του ύπνου, διακόπτοντας τη χορήγηση ινσουλίνης όταν η γλυκόζη είναι σε πτωτική πορεία και αυξάνοντας τη χορήγηση επί υπεργλυκαιμίας, πάντα με ασφάλεια όμως. Η παρέμβαση αυτή βελτιώνει καταλυτικά τη ζωή πολλών διαβητικών τύπου 1, πολλώ δε μάλλον των μικρών παιδιών και των οικογενειών τους.
Άρα οι αντλίες, εκτός από τη βελτίωση της διαχείρισης του σακχάρου, μειώνουν και τις επιπλοκές;
Οι αντλίες συνιστούν μια θεμελιώδη αλλαγή και μια συγκλονιστική πρόοδο στη θεραπευτική διαχείριση ασθενών με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1. Κάποιος που έχει εμφανίσει την ασθένεια όταν είναι 7 ή 10 ετών, θέλει να τη διαχειριστεί σωστά και να ζήσει υγιής μέχρι τα βαθιά του γεράματα, όπως οι συνομήλικοί του χωρίς διαβήτη. Συνεπώς η διαχείριση πρέπει να είναι πρώιμη, επαρκής, αποτελεσματική και ασφαλής. Φανταστείτε τι μπορεί να σημαίνει για ένα παιδί και τους γονείς του να ξυπνάει μέσα στη νύχτα για να μετράει τα επίπεδα γλυκόζης ή να αντιμετωπίζει υπογλυκαιμίες και υπεργλυκαιμίες.
Άρα οι αντλίες είναι ένα μεγάλο “απελευθερωτικό”, θα έλεγα βήμα προς τα εμπρός, μια “επανάσταση” ουσιαστικά, που βελτιώνει δραματικά την ποιότητα ζωής με αναντίρρητη βελτίωση της γλυκαιμικής ρύθμισης και μείωση του κινδύνου διαβητικών επιπλοκών. Φυσικά παράγοντες όπως το φύλο, το κοινωνικο-οικονομικό στάτους, οι συνυπάρχουσες παθήσεις και η χώρα/περιοχή προέλευσης επηρεάζουν αξιοσημείωτα το γλυκαιμικό έλεγχο των ασθενών με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1.
Τι είδους υποστήριξη χρειάζεται κάποιος που θέλει να κάνει το ξεκίνημά του με τις αντλίες;
Για τα παιδιά και τους εφήβους κυρίως αλλά και για τους ασθενείς με πρωτοδιάγνωση σε ενήλικη ζωή, απαραίτητη είναι η ψυχολογική υποστήριξη -εκτός από την ιατρική και τη τεχνική υποστήριξη. Οι ασθενείς οφείλουν να γνωρίζουν ότι εφόσον αποδεχθούν, αγκαλιάσουν, κατανοήσουν και αντιμετωπίσουν σωστά και έγκαιρα το διαβήτη τους, δεν θα διαφέρουν σε τίποτα από συνομηλίκους τους χωρίς διαβήτη. Απαιτείται απλά επιμονή και προσήλωση στο στόχο τους, ώστε ο διαβήτης να γίνει συνοδοιπόρος και όχι οδηγός και δυνάστης στη ζωή τους. Φυσικά θα πρέπει να συνηθίσουν να φέρουν πάντα μαζί τους ινσουλίνη, να έχουν καραμέλες γλυκόζης ή μέλι για τυχόν υπογλυκαιμία και αν έχουν αντλία, να μεταφέρουν στο σώμα τους ένα ή δύο -στην περίπτωση του αισθητήρα- εξαρτήματα. Μπορεί ενδεχομένως να νιώθουν ότι “‘στιγματίζονται” από το διαβήτη, να φοβούνται το μέλλον ή να νιώθουν ανασφάλεια. Κάποιοι φοβούνται μήπως αντιληφθεί ο περίγυρος τους ότι πάσχουν από διαβήτη είτε στο οικογενειακό είτε στο σχολικό είτε στο εργασιακό περιβάλλον. Όμως αυτή η νοοτροπία αλλάζει… Ασθενείς, επαγγελματίες υγείας, δάσκαλοι, καθηγητές, γονείς, αδέλφια, φίλοι στηρίζουμε τους ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1, μιλάμε και ενημερώνουμε για το διαβήτη τύπου 1 και παρεμβαίνουμε να βοηθήσουμε όταν χρειαστεί.
Υπάρχουν και ασθενείς, οι οποίοι δεν έχουν τη διάθεση να ενημερωθούν ή να χρησιμοποιήσουν την αντλία, εντούτοις αποτελούν ένα μειούμενο ποσοστό, παρότι η επιθυμία τους είναι απολύτως σεβαστή. Στην αρχή μπορεί για ένα άτομο νεαρής ηλικίας να του φανεί πραγματικά βουνό η χρήση της αντλίας και ίσως του δημιουργεί φόβο ή άγχος ότι η διαχείριση ξεφεύγει από τον ίδιο και μεταφέρεται εν μέρει σε ένα μηχάνημα. Φυσικά μπορούν να συμβούν ατυχήματα και αστοχίες υλικού με θραύση ή αποκόλληση της αντλίας, εμφάνιση μιας τοπικής αλλεργίας καθώς και άλλες μικροεπιπλοκές. Μπορούν να συμβούν όλα αυτά, αλλά ο εκπαιδευμένος ασθενής είναι σε θέση να τα διαχειριστεί και για παν ενδεχόμενο φέρει πένες ινσουλίνης πάντα μαζί του.
Ευστράτιος Καρδαλάς, Ενδοκρινολόγος-Διαβητολόγος, Επ. Επιμελητής Β ́, στο Ενδοκρινολογικό Τμήμα – Διαβητολογικό Κέντρο “Διονύσιος Ίκκος”‘, Ευρωπαϊκό και Εθνικό Κέντρο Εμπειρογνωμοσύνης Σπάνιων Ενδοκρινολογικών Νοσημάτων, Γ.Ν.Α. «Ο Ευαγγελισμός – Πολυκλινική»: «Οι αντλίες συνιστούν μια θεμελιώδη αλλαγή και μια συγκλονιστική πρόοδο στη θεραπευτική διαχείριση ασθενών με σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1».
Σήμερα σπάνια θα συναντήσουμε έναν ασθενή που να είναι δυσαρεστημένος με την αντλία του ή επιθυμεί να επιστρέψει στο παραδοσιακό εντατικοποιημένο σχήμα ινσουλινοθεραπείας. Και όσο περνάει ο καιρός, η αντλία με βάση τη τεχνολογική εξέλιξη γίνεται όλο και πιο λειτουργική, παρέχει μεγαλύτερη ελευθερία στον ασθενή και μειώνει το δυσβάσταχτο συχνά ψυχολογικό φορτίο του διαβήτη. Ο ασθενής με αντλία πραγματικά δεν στερείται πλέον τίποτα και απολαμβάνει τη ζωή του στο έπακρον. Να σημειώσουμε ότι υπάρχουν ασθενείς παραολυμπιονίκες, ποδοσφαιριστές, ηλικίας άνω των 80 ετών, ασθενείς 1 και 2 ετών με αντλία, που μπορούν και διαχειρίζονται την ιδιαίτερη καθημερινότητά τους απόλυτα επιτυχημένα, εντάσσοντας σε αυτήν την αντλία.
Τι ασφαλιστική κάλυψη υπάρχει στην Ελλάδα για τις αντλίες ινσουλίνης;
Ευτυχώς, η Ελλάδα αποτελεί μια από τις χώρες -και είμαστε ιδιαίτερα ευτυχείς για αυτό- όπου υπάρχει πλήρης ασφαλιστική κάλυψη και αποζημίωση όλων των αναλωσίμων της αντλίας όπως ο αισθητήρας, ο καθετήρας και η ίδια η δεξαμενή από το κράτος. Αναλόγως του αισθητήρα γίνεται αλλαγή σε διάστημα 6 έως 14 ημερών και του καθετήρα και της δεξαμενής ανά 3 ημέρες (κάτι που γίνεται συνολικά ανά 3 ήμερες και στις αυτοκόλλητες αντλίες). Όλα τα αναλώσιμα έχουν ένα μηνιαίο κόστος που μπορεί να φτάνει έως και τα 500 περίπου ευρώ αλλά αυτό καλύπτεται πλήρως στην Ελλάδα. Η αντλία, που μπορεί να κοστίζει έως και 5.000 ευρώ άπαξ, επίσης καλύπτεται πλήρως είτε κάποιος είναι ασφαλισμένος είτε ανασφάλιστος και αυτό είναι πολύ σημαντικό.
Στην Ελλάδα οι αντλίες ινσουλίνης αποζημιώνονται για τους ασθενείς που πάσχουν διαβήτη τύπου 1. Για τους διαβητικούς τύπου 2 που λαμβάνουν μόνο ινσουλινοθεραπεία δεν υπάρχει ακόμη επίσημη έγκριση-αποζημίωση, όπως συμβαίνει στην Ευρώπη. Μπορούν όμως να χορηγηθούν και σ’ αυτή την περίπτωση μέσω ειδικής αίτησης-έγκρισης, εφόσον ο διαβήτης δεν ρυθμίζεται καλά. Οι αντλίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για άλλα άτομα που έχουν πλήρη ανεπάρκεια παραγωγής ινσουλίνης, για παράδειγμα, λόγω παγκρεατεκτομης ή στα πλαίσια παθήσεων όπως σε ασθενείς με καρκίνο του πνεύμονα που λαμβάνουν ανοσοθεραπεία ή πάσχουν από κυστική ίνωση και εξ’ αυτού του λόγου μπορεί να εμφανίσουν ινσουλινοανεπάρκεια.
Προς ποια κατεύθυνση εξελίσσεται η έρευνα και η τεχνολογία σχετικά με τις αντλίες;
Υπάρχουν συνεχώς καινοτόμες εξελίξεις γύρω από τις αντλίες. Αν και η θεραπευτική αντιμετώπιση μέσω αντλιών είναι ιδιαίτερα επιτυχής, πάντοτε υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης. Το ιδανικό και ο τελικός στόχος όλων των προσπαθειών είναι το λεγόμενο “τεχνητό πάγκρεας”. Δηλαδή να κατορθώσουμε να φτάσουμε σε ένα πλήρως αυτοματοποιημένο σύστημα χορήγησης ινσουλίνης, που να προσομοιάζει τη λειτουργία του ανθρώπινου παγκρέατος, οπότε και να μη χρειάζεται ο ασθενής να δίνει πληροφορίες ότι π.χ. πρόκειται να φάει κάτι.
Εκτός από την ινσουλίνη, υπάρχει και μια άλλη ορμόνη, η γλυκαγόνη, που παράγεται από το πάγκρεας και ωθεί/κινητοποιεί τον οργανισμό να απελευθερώσει γλυκόζη για να προληφθεί ή να αντιμετωπισθεί η υπογλυκαιμία. Η ινσουλίνη και η γλυκαγόνη λειτουργούν συμπληρωματικά. Προς το παρόν, δεν είναι δυνατή η χορήγηση της γλυκαγόνης μέσω της αντλίας, αλλά μόνον ως ένεση όταν εμφανίσει κάποιος μια σοβαρή υπογλυκαιμία. Η προσπάθεια είναι να εξελιχθούν οι αντλίες σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι πλήρως αυτοματοποιημένες και να μπορούν να χορηγούν και τις δύο ορμόνες με σκοπό να μιμούνται το πάγκρεας όσο το δυνατόν καλύτερα.
Ποιες είναι οι τελευταίες εξελίξεις στην αντιμετώπιση του διαβήτη τύπου 1;
Πραγματικά η έρευνα στο χώρο πρόληψης, αποτροπής εμφάνισης ή καθυστέρησης της εκδήλωσης του σακχαρώδους διαβήτη τύπου 1 βρίσκεται σε άνθηση. Διεξάγεται καινοτόμα έρευνα όσον αφορά τη χορήγηση ανοσοθεραπείας ή και άλλων φαρμακευτικών σκευασμάτων, με σκοπό τη προστασία των βήτα παγκρεατικών κυττάρων που παράγουν ινσουλίνη,από την αυτοάνοσου τύπου καταστροφή τους. Υπάρχει ήδη εγκεκριμένη θεραπεία στις ΗΠΑ και επίκειται και η έγκρισή της στην Ευρώπη, που ενδείκνυται για ασθενείς 8 ετών και άνω, με στάδιο 3 σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1. Αυτή η θεραπεία παρατείνει την εγκατάσταση της νόσου έως και 24 μήνες.
Ο σακχαρώδης διαβήτης έχει μια σταδιακή εξέλιξη και έως ότου εγκατασταθεί πλήρης παγκρεατική ανεπάρκεια μεσολαβούν συνήθως κάποια έτη. Κατά τη διάρκεια λοιπόν αυτής της περιόδου, του λεγόμενου “μήνα του μέλιτος”, παρατηρείται υπολειπόμενη παραγωγή ινσουλίνης. Η έρευνα λοιπόν κατευθύνεται στην επιβράδυνση ή και στην αποτροπή της εξέλιξης ή και εγκατάστασης του διαβήτη τύπου 1. Το μέλλον φαντάζει ευοίωνο με πολλές ελπιδοφόρες θεραπείες, που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων: GLP-1 αγωνιστές, υδροξυχλωροκίνη, βεραπαμίλη, θεραπείες έναντι λεμφοκυττάρων, κυτταρικές θεραπείες, θεραπείες έναντι αντισωμάτων ινσουλίνης κ.τ.λ. Ευελπιστούμε λοιπόν σε λίγα χρόνια να μπορέσουμε να καταγάγουμε αποφασιστική και τελειωτική νίκη στη μάχη έναντι του σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1.
