Ενσυνειδητότητα. Το Mindfulness (ενσυνειδητότητα) είναι σήμερα μια μεγάλη επιχείρηση. Συνδέεται με εφαρμογές, βιβλία και διαδικτυακά μαθήματα. Η πρακτική και η εκπαίδευση ενσυνειδητότητας είναι πλέον μέρος μιας παγκόσμιας βιομηχανίας ευεξίας αξίας πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων παγκοσμίως.
Μπορεί να έχετε δοκιμάσει την ενσυνειδητότητα και μόνοι σας ή να κάνετε τακτική εξάσκηση. Χάρη στη βοήθεια μιας εφαρμογής στο τηλέφωνό σας που σας μιλάει με απαλούς τόνους, σας υπενθυμίζεται να “αφήσετε” και να “παρατηρήσετε την αναπνοή σας”. Από τη δημόσια εκπαίδευση στην υγειονομική περίθαλψη, τον εταιρικό κόσμο στο σύστημα ποινικής δικαιοσύνης, το κοινοβούλιο στον στρατό, η ενσυνειδητότητα προωθείται ως θεραπεία όλων των σύγχρονων ασθενειών.
Ωστόσο, τα στοιχεία για την αποτελεσματικότητα της ενσυνειδητότητας δεν είναι ισχυρά. Σε ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στο Perspectives on Psychological Science, αρκετοί ψυχολόγοι και γνωστικοί επιστήμονες προειδοποιούν ότι παρά τη διαφημιστική εκστρατεία, τα επιστημονικά δεδομένα σχετικά με την ενσυνειδητότητα είναι περιορισμένα. Προειδοποιούν: Η παραπληροφόρηση και η κακή μεθοδολογία που σχετίζονται με προηγούμενες μελέτες σχετικά με την ενσυνειδητότητα μπορεί να οδηγήσουν τους δημόσιους καταναλωτές να παραπλανηθούν και να απογοητευτούν.
Οι μελέτες για την ενσυνειδητότητα είναι γνωστές για τα πολυάριθμα μεθοδολογικά και εννοιολογικά τους προβλήματα. Αυτό περιλαμβάνει μικρά μεγέθη δειγμάτων, έλλειψη ομάδων ελέγχου και ανεπαρκή χρήση έγκυρων μέτρων.
Σε αυτή τη λίστα, μπορεί επίσης να προστεθεί η δυνατότητα ανταγωνιστικών συμφερόντων. Σε ένα πρόσφατο παράδειγμα, το περιοδικό PLOS ONE απέσυρε μια μετα-ανάλυση σχετικά με την ενσυνειδητότητα, αφού εκφράστηκαν ανησυχίες σχετικά με τη μεθοδολογία πίσω από τα αποτελέσματα, συμπεριλαμβανομένης της «διπλής καταμέτρησης» και των «εκτιμήσεων εσφαλμένων επιπτώσεων». Η ανάκληση του PLOS ανέφερε επίσης αδήλωτες οικονομικές συγκρούσεις συμφερόντων από τους συγγραφείς. Το περιοδικό σημείωσε ότι κανένας από τους συγγραφείς δεν συμφώνησε με την ανάκληση.
Παρά αυτά τα ζητήματα, η ενσυνειδητότητα δεν ήταν ποτέ πιο δημοφιλής και η επιρροή της στην επικρατούσα κουλτούρα είναι τεράστια, όπως φαίνεται στη δημιουργία μιας νέας καθηγητικής θέσης στην ενσυνειδητότητα και την ψυχολογική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Η θέση δημιουργήθηκε από το Oxford Mindfulness Centre, το οποίο συνδέθηκε με το Τμήμα Ψυχιατρικής του πανεπιστημίου το 2011, αφού αρχικά ιδρύθηκε ως ιδιωτική εταιρεία το 2007 και αργότερα εγγράφηκε ως φιλανθρωπικό ίδρυμα. Έκτοτε έχει γίνει βασικός παράγοντας στη διαμόρφωση τόσο των ακαδημαϊκών μελετών της ενσυνειδητότητας όσο και της αντίληψης του κοινού για την πρακτική.
Μια σύντομη ιστορία της ενσυνειδητότητας
Το Mindfulness είναι ένα είδος διαλογισμού που προέρχεται από τη βουδιστική παράδοση. Ενθαρρύνει την παρατήρηση των παρόντων σκέψεων, συναισθημάτων και σωματικών αισθήσεων με μη επικριτικό τρόπο. Πώς όμως κέρδισε τέτοια προβολή στη δυτική κυρίαρχη κουλτούρα;
Για αρχή, η σύγχρονη έννοια του Βουδισμού με την οποία σχετίζονται οι Δυτικοί σήμερα δεν υπήρχε πριν από έναν αιώνα. Αυτό το νέο στυλ Βουδισμού είναι γνωστό ως «Βουδιστικός Μοντερνισμός» ή «Προτεσταντικός Βουδισμός» -ένα μεταρρυθμιστικό κίνημα του τέλους του 19ου αιώνα. Αυτή η μορφή Βουδισμού αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα της επιρροής των χριστιανών ιεραπόστολων και της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού της Νοτιοανατολικής Ασίας από τα ευρωπαϊκά έθνη. Για να ανταποκριθεί στην αποικιακή τους κατάσταση, η ελίτ του κινήματος αναμόρφωσε τον Βουδισμό ευθυγραμμίζοντάς τον με τη δυτική επιστήμη και φιλοσοφία. Αυτό έγινε αντιπροσωπεύοντας τον Βουδισμό ως ορθολογικό, παγκόσμιο και συμβατό με την επιστήμη -με έμφαση στον διαλογισμό και τον προσωπικό στοχασμό.
Οι υποστηρικτές αυτής της μεταρρύθμισης πρόβαλαν τις σύγχρονες δυτικές αξίες στις βουδιστικές διδασκαλίες που ισχυρίστηκαν ότι διδάσκουν τον «καθαρό» Βουδισμό όπως διδάσκεται από τον ίδιο τον Βούδα. Σύγχρονοι δάσκαλοι διαλογισμού, συμπεριλαμβανομένου του Jon Kabat-Zinn, του ιδρυτή του Mindfulness Βased Stress Reduction (MBSR) -ενός προγράμματος οκτώ εβδομάδων που προσφέρει εκπαίδευση ενσυνειδητότητας για να βοηθήσει άτομα με άγχος και πόνο- κληρονόμησαν και διέδωσαν αυτή την εκδοχή του Βουδισμού. Όταν πιέζονται για τα βουδιστικά στοιχεία των μαθημάτων τους, δάσκαλοι υποστηρίζουν ότι η τεχνική δεν είναι βουδιστική, αλλά η «ουσία» των διδασκαλιών του Βούδα. Αυτά λέγεται ότι είναι «καθολικά» και συμβατά με την επιστήμη. Ή όπως το έθεσε ο Jon Kabat-Zinn, «ο ίδιος ο Βούδας δεν ήταν Βουδιστής».
Αυτές οι συσχετίσεις με τον Βουδισμό επιτρέπουν στους υποστηρικτές της ενσυνειδητότητας να απολαμβάνουν τη νομιμότητα που σχετίζεται με τον ιστορικό Βούδα, αλλά ταυτόχρονα να αποφεύγουν τυχόν ανεπιθύμητες «θρησκευτικές» υποδηλώσεις. Ομοίως, όταν η ενσυνειδητότητα δηλώνεται ως «καθολική», τότε φαίνεται να αφορά λιγότερο τον Βουδισμό και περισσότερο για μια «βασική ανθρώπινη ικανότητα».
Επιστήμη και επίγνωση
Η ιδέα ότι η ενσυνειδητότητα είναι κοσμική επειδή είναι επιστημονικά ελεγμένη είναι μια κοινή στρατηγική που χρησιμοποιείται από τους υποστηρικτές της ενσυνειδητότητας για να αποσυνδέσουν την πρακτική από τη θρησκευτική της βάση και να την προωθήσουν σε κλινικά και εκπαιδευτικά περιβάλλοντα.
Είναι καλά τεκμηριωμένο ότι ο Jon Kabat-Zinn σκόπιμα υποβάθμισε τις βουδιστικές ρίζες της ενσυνειδητότητας για να την εισαγάγει σε κλινικά περιβάλλοντα. Με τα λόγια του ίδιου του Jon Kabat-Zinn, «έσκυψε προς τα πίσω για να το δομήσει [MBSR] και να βρει τρόπους να μιλήσει γι’ αυτό που απέφευγε όσο το δυνατόν περισσότερο τον κίνδυνο να θεωρηθεί βουδιστικό». Στην ουσία μετέφρασε βουδιστικές ιδέες σε επιστημονική και κοσμική γλώσσα.
Η προσφυγή στην επιστήμη και τις εμπειρικές μελέτες δεν είναι οι μόνες μέθοδοι που έχουν χρησιμοποιήσει οι ηγέτες της ενσυνειδητότητας για να προσδώσουν ρητή νομιμότητα στην ενσυνειδητότητα. Η άνθηση των προγραμμάτων μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών, ειδικών περιοδικών, συνεδρίων, ερευνητικών κέντρων που συνδέονται με πανεπιστήμια καταδεικνύουν τις προσπάθειες του κινήματος να νομιμοποιήσει και να εξασφαλίσει το μέλλον της ενσυνειδητότητας ως ακαδημαϊκής επιχείρησης.
Όμως, παρόλο που η ενσυνειδητότητα ισχυρίζεται ότι προσφέρει μια εκπληκτική συλλογή από πιθανά οφέλη για την υγεία -και ευθυγραμμίζεται με την επιστήμη και τον ακαδημαϊκό κόσμο για να θεωρηθεί αξιόπιστη- ωστόσο υπάρχουν αξιοσημείωτα λίγα επιστημονικά στοιχεία που το υποστηρίζουν. Αυτό δεν σημαίνει ότι πολλοί άνθρωποι δεν τη βρίσκουν ωφέλιμο. Πράγματι, πολλοί άνθρωποι εξασκούν την ενσυνειδητότητα καθημερινά και αισθάνονται ότι τους βοηθάει στη ζωή τους. Το πρόβλημα είναι ότι υπάρχουν ακόμη πολλά που οι ερευνητές δεν γνωρίζουν για την ενσυνειδητότητα -και τελικά το πεδίο χρειάζεται μια πολύ πιο συστηματική και αυστηρή προσέγγιση για να μπορέσει να υποστηρίξει τέτοιους ισχυρισμούς.
Οι ρίζες
Η ενσυνειδητότητα έχει τις ρίζες της στις διδασκαλίες του βουδιστικού διαλογισμού και ενθαρρύνει την ήσυχη παρατήρηση συνηθισμένων μοτίβων σκέψης και συναισθημάτων. Ο στόχος είναι να διακοπεί μια ανθυγιεινή τάση για υπερβολική ταύτιση και το άγχος. Με αυτόν τον τρόπο, όσοι ασκούν την ενσυνειδητότητα μπορούν να κατοικήσουν σε αυτό που συχνά περιγράφεται ως πιο «ευρύχωρη» και απελευθερωτική επίγνωση. Απαλλάσσονται από φαινομενικά αυτόματες τάσεις (όπως στρες για καταστάσεις, την εμφάνιση, τις μελλοντικές προοπτικές) που εκμεταλλεύονται οι διαφημιστές και άλλα ιδρύματα προκειμένου να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά μας. Στις αρχικές βουδιστικές της ρυθμίσεις, η επίγνωση είναι αδιαχώριστη από την ηθική ζωή που απορρίπτει τις υλικές αξίες.
Δεν είναι τυχαίο που αυτές οι πρακτικές του διαλογισμού και της προσοχής έχουν γίνει τόσο διαδεδομένες. Ο φιλόσοφος Slavoj Žižek περιέγραψε κάποτε τον Βουδισμό ως το τέλειο συμπλήρωμα για μια καταναλωτική κοινωνία. Καθώς επιταχύνεται ο εγκλεισμός μας σε αυτήν την «οικονομία της προσοχής», η ευαλωτότητά μας στον εθισμό, τη μοναξιά, την κατάθλιψη και την αποξένωση εδραιώνεται. Η κοσμική ποικιλία του «mindfulness» μπορεί να φαίνεται ότι προσφέρει μια προσαρμοσμένη, θεραπευτική απάντηση σε πολλά από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου κόσμου. Οι πρακτικές που βασίζονται στην ενσυνειδητότητα συγχωνεύονται με τη λογική της «φροντίδας του εαυτού». Φαίνεται να είναι συνεπείς με την επιτακτική ανάγκη να αναλαμβάνουμε ολοένα και περισσότερο την ευθύνη για τις δικές μας ατομικές μοίρες καθώς απομακρύνονται από την κοινότητα. Έτσι η ενσυνειδητότητα πωλείται ως ανάπαυλα από τον υπερκαταναλωτισμό ή ως υποστήριξη στον αγώνα μας να συμμορφωθούμε με τις πιέσεις για ενίσχυση της παραγωγικότητας στον εργασιακό χώρο. Χρησιμοποιείται, για παράδειγμα, ως μια μορφή αυτοπειθαρχίας.
