To συναίσθημα ή η συγκίνηση (affect) είναι μια σύνθετη αλληλεπίδραση συμπεριφοράς, φυσιολογίας, γνώσης και υποκειμενικών συναισθημάτων. Η θεωρία των James-Lange υποστηρίζει ότι οι συναισθηματικές σωματικές αποκρίσεις εμφανίζονται πρώτα και στη συνέχεια διαμορφώνουν τις συναισθηματικές μας εμπειρίες. Έχει μελετηθεί εκτενώς σε ανθρώπους, αλλά παραμένει ανεξερεύνητη σε μη ανθρώπινα ζώα.
Η θεωρία των James-Lange δημιουργήθηκε από υποδείξεις από τον ψυχολόγο William James και τον φυσιολόγο Carl Lange, και θέλει τα συναισθήματα να προκύπτουν από σωματικές αντιδράσεις σε γεγονότα. Για παράδειγμα, είστε στο δάσος και βλέπετε μια αρκούδα. Αρχίζετε να τρέμετε και να έχετε ταχυκαρδία. Τα συναισθήματά σας προέρχονται από αυτές τις σωματικές αντιδράσεις.
«Λυπούμαστε γιατί κλαίμε», έγραψε ο φιλόσοφος και ψυχολόγος William James, «θυμώνουμε επειδή χτυπάμε, φοβόμαστε επειδή τρέμουμε», υποδηλώνοντας ότι οι συναισθηματικές σωματικές αντιδράσεις προκαλούν γνωστικές αλλαγές, όπως είναι τα συναισθήματα λύπης. Ωστόσο έχει σημασία και η ερμηνεία του γεγονότος ότι τρέμετε. Επειδή τρέμετε, θεωρείτε ότι φοβάστε. Για παράδειγμα, μπορεί κανείς να έχει ταχυκαρδία λόγω άσκησης και να τρέμει λόγω κρύου, αλλά αυτά δεν τον κάνουν να φοβάται.
Η θεωρία των James-Lange δεν λαμβάνει υπόψη την ερμηνεία του γεγονότος ότι είδατε μια αρκούδα και το ότι το ερμηνεύσατε αυτό ως κίνδυνο. Όταν αντιμετωπίζετε ένα κίνδυνο συχνά νιώθετε φόβο πριν αρχίσετε να έχετε τα σωματικά συμπτώματα που σχετίζονται με αυτόν, όπως τρέμουλο, γρήγορη αναπνοή, και ταχυκαρδία.
Μια άλλη γνωστή θεωρία του συναισθήματος είναι η θεωρία των Cannon-Bard. Ο Walter Cannon διαφώνησε με την θεωρία των James-Lange λέγοντας ότι η σωματική και η ψυχολογική εμπειρία των συναισθημάτων συμβαίνει ταυτόχρονα και ότι η σωματική επίδραση δεν προκαλεί την ψυχολογική.
Σύμφωνα με τον Richard Lazarus, έναν πρωτοπόρο στο θεωρητικό πεδίο του συναισθήματος, η αλληλουχία των γεγονότων συνεπάγεται πρώτα ένα ερέθισμα, ακολουθούμενη από τη σκέψη η οποία στη συνέχεια οδηγεί στην ταυτόχρονη εμπειρία σωματικής απόκρισης και συναισθήματος. Αν συναντήσετε μια αρκούδα στο δάσος, μπορεί να θεωρήσετε ότι βρίσκεστε σε μεγάλο κίνδυνο. Αυτό οδηγεί στη συνέχεια στη συναισθηματική εμπειρία του φόβου και στις σωματικές αντιδράσεις που συνδέονται με την αντίδραση μάχης ή φυγής.
Από εξελικτική σκοπιά, η στρατηγική αντιμετώπισης των άμεσων αναγκών πρώτα μέσω σωματικών απαντήσεων και στη συνέχεια η ενασχόληση με την επεξεργασία γνωστικών πληροφοριών είναι πιθανώς ένα είδος προσαρμογής για την αντιμετώπιση προκλήσεων στη φυσική ζωή. Αυτός ο μηχανισμός θα μπορούσε να υπήρχε πολύ πριν οι άνθρωποι και οι μακάκοι αποκλίνουν, υποδεικνύοντας ένα εξελικτικά διατηρημένο σύστημα. Ήταν ο Κάρολος Δαρβίνος που υπέδειξε ότι τα συναισθήματα εξελίχθηκαν επειδή ήταν προσαρμοστικά και επέτρεψαν στους ανθρώπους και στα ζώα να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Τα συναισθήματα της αγάπης και της στοργής οδηγούν τους ανθρώπους να αναζητούν συντρόφους και να κάνουν οικογένεια. Τα συναισθήματα του φόβου επιβάλλουν στους ανθρώπους να μάχονται και να οαποφεύγουν την πηγή του κινδύνου. Άρα έχει σημασία να γίνει κατανοητό τι συμβαίνει στα πρωτεύοντα κα άλλα ζώα.
Τι συμβαίνει στα ζώα;
Η αλληλεπίδραση των πτυχών που προκαλούν τα συναισθήματα έχει αποτελέσει αντικείμενο έντονης συζήτησης σε βιολογικούς, ψυχολογικούς και φιλοσοφικούς τομείς. Στην πραγματικότητα, η έρευνα έχει δείξει ότι οι ανθρώπινες σωματικές αντιδράσεις και οι γνωστικές αλλαγές επηρεάζουν η μία την άλλη και προς τις δύο κατευθύνσεις. Λυπούμαστε γιατί κλαίμε, αλλά κλαίμε και όταν λυπούμαστε. Πώς, όμως, συμπεριφέρονται τα ξαδέρφια μας τα πρωτεύοντα; Μέχρι σήμερα, οι διασυνδέσεις τους έχουν παραμείνει σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητες.
Μια ομάδα ερευνητών στο Πανεπιστήμιο του Κιότο, στην Ιαπωνία, ηγήθηκε μιας μελέτης σε έξι μακάκους που ζουν στο Κέντρο Εξελικτικής Προέλευσης της Ανθρώπινης Συμπεριφοράς του Κιότο, στην επαρχία Aichi. Οι ερευνητές εστίασαν στο αυτοξύσιμο -μια σωματική απόκριση που συνδέεται με αρνητικά συναισθήματα όπως το άγχος και ο φόβος- και τη σχέση του με την απαισιόδοξη προκατάληψη κρίσης, που είναι η τάση να περιμένουμε ένα αρνητικό αποτέλεσμα όταν αντιμετωπίζουμε διφορούμενες πληροφορίες.
Παρουσιάζοντας στα ζώα ένα λευκό κουμπί επιβράβευσης και ένα μαύρο κουμπί χωρίς ανταμοιβή, μαζί με ένα γκρι ασαφές κουμπί, οι ερευνητές μπόρεσαν να υπολογίσουν το βαθμό απαισιοδοξίας των ζώων. Κατέγραψαν επίσης σε βίντεο τα ζώα για να προσδιορίσουν το χρονοδιάγραμμα του αυτοξυσίματος, αναλύοντας τη σχέση με την απαισιοδοξία.
«Οι σωματικές αντιδράσεις που σχετίζονται με αρνητικά συναισθήματα μπορούν να προβλέψουν την επακόλουθη γνωστική απαισιοδοξία», είπε ο αντίστοιχος συγγραφέας Sakumi Iki, «αλλά όχι το αντίστροφο».
Οι πίθηκοι είχαν περισσότερες πιθανότητες να κάνουν απαισιόδοξες κρίσεις -αποφεύγοντας το γκρι κουμπί- αμέσως μετά το ξύσιμο του εαυτού τους, ωστόσο η απαισιόδοξη κρίση δεν οδήγησε απαραίτητα σε αυτοξύσιμο. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με τους ανθρώπους, για τους οποίους τα στοιχεία δείχνουν ότι ένας απαισιόδοξος τρόπος σκέψης μπορεί να προκαλέσει σωματικές αντιδράσεις. Το ότι αυτή η επιρροή δεν εμφανίστηκε στους μακάκους υποδηλώνει ότι οι συναισθηματικές σωματικές αποκρίσεις τους μπορεί να προηγούνται των γνωστικών αλλαγών.
«Στους ανθρώπους, η σχέση μεταξύ νου και σώματος μπορεί να έχει εξελιχθεί με διακριτικό τρόπο, επηρεασμένη από τη χρήση της γλώσσας και την προηγμένη ενδοσκόπηση», είπε ο Iki. «Αλλά μπορεί να είναι παρατηρήσιμο σε πιθήκους εάν εξεταστούν διαφορετικές σωματικές αντιδράσεις ή γνωστικές διεργασίες».
Μελλοντική έρευνα που θα περιλαμβάνει ένα ευρύτερο φάσμα πρωτευόντων και άλλων ζώων θα μπορούσε να ρίξει περισσότερο φως στην εξελικτική προέλευση των ανθρώπινων συναισθημάτων και να εμβαθύνει την κατανόησή μας για τη σύνδεση μεταξύ νου και σώματος.
Περισσότερες πληροφορίες: Sakumi Iki, Ikuma Adachi. Affective bodily responses in monkeys predict subsequent pessimism, but not vice versa. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 2025; 292 (2040) DOI: 10.1098/rspb.2024.2549.
