Η εκφύλιση της ωχράς κηλίδας είναι μια πάθηση που σχετίζεται με την ηλικία. Με τη γήρανση, προκαλούνται βλάβες στην ωχρά κηλίδα και επηρεάζεται η κεντρική μας όραση. Ευτυχώς δεν προκαλείται πλήρης τύφλωση γιατί η περιφερειακή (πλευρική) όραση παραμένει ανέπαφη. Φανταστείτε ότι κοιτάτε ένα ρολόι με δείκτες. Αν έχετε εκφύλιση ωχράς κηλίδας μπορεί να βλέπετε τους αριθμούς του ρολογιού αλλά όχι τους δείκτες. Για την πρόληψη αυτής της πάθησης, μιλά στο healthyliving.gr η Τατιάνα Σκούταρη, MSc in Low Vision, Ειδική Οπτομέτρης, Επίκουρη Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Complutense, Μαδρίτης.
Κυρία Σκούταρη, τι ακριβώς είναι η ωχρά κηλίδα;
Η ωχρά κηλίδα είναι μέρος του αμφιβληστροειδή μας χιτώνα, του φωτοευαίσθητου ιστού που βρίσκεται στο πίσω μέρος του ματιού -είναι το πιο φωτοευαίσθητο μέρος του. Κάποιος, ακούγοντας τον όρο “ωχρά κηλίδα” μπορεί να νομίζει ότι πρόκειται για πάθηση, αλλά ωχρά κηλίδα έχουμε όλοι στον αμφιβληστροειδή μας. Έχουμε ένα οπτικό πεδίο 170 μοιρών και η ωχρά κηλίδα αφορά περίπου τις 17 μοίρες που είναι η κεντρική μας όραση, ενώ το υπόλοιπο ανήκει στην περιφερειακή όραση. Λέγεται “κηλίδα” γιατί έτσι μοιάζει επάνω στον αμφιβληστροειδή -είναι μια δομή περίπου 5,5 χιλιοστών- και “ωχρά” γιατί έχει υποκίτρινο χρώμα.
Η δομή αυτή παίζει πολύ σπουδαίο ρόλο για την κεντρική μας όραση. Μας κάνει να αναγνωρίζουμε τα πρόσωπα των άλλων, να μπορούμε να διαβάζουμε, να παρακολουθούμε τηλεόραση, να διασχίσουμε ένα δρόμο, να οδηγούμε και να διακρίνουμε λεπτομέρειες και αποχρώσεις χρωμάτων. Η ωχρά κηλίδα πρωταγωνιστεί στην όρασή μας όταν διεγείρεται από το έντονο φως, ενώ στο αμυδρό φως αναλαμβάνει η περιφερειακή όραση τον κυρίαρχο ρόλο. Η συνήθης πάθηση είναι όταν υπάρχει εκφυλισμός της ωχράς κηλίδας -επηρεάζει περίπου ένα στα επτά άτομα ηλικίας άνω των 50 ετών- αλλά υπάρχουν και άλλες ωχροπάθειες.
Ποια είναι τα συμπτώματα της ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδας;
Τα συμπτώματα εξαρτώνται από τον τύπο της εκφύλισης και το στάδιο. Υπάρχουν δύο τύποι, ο ξηρός και ο υγρός. Περίπου το 80% των ασθενών έχουν την ξηρή μορφή, όταν η ωχρά κηλίδα ατροφεί και λεπταίνει με την ηλικία. Πιστεύεται ότι συμβαίνει ως αποτέλεσμα της αποτυχίας του ματιού να εξαλείψει άχρηστα υποπροϊόντα ορισμένων κυττάρων του.
Η ξηρή μορφή μπορεί να εξελίσσεται αργά. Υπάρχει το πρώιμο, το ενδιάμεσο και το όψιμο στάδιο. Στο πρώιμο στάδιο, η απώλεια της όρασης μπορεί είναι ανεπαίσθητη και να μην γίνεται αντιληπτή για μεγάλο χρονικό διάστημα. Στο ενδιάμεσο στάδιο συχνά παρατηρείται μια ήπια θολούρα στην κεντρική όραση ή προβλήματα σε χαμηλό φωτισμό. Στο όψιμο στάδιο, οι ευθείες γραμμές αρχίζουν να φαίνονται κυματιστές ή στραβές, η θολή περιοχή στο κέντρο της όρασης γίνεται μεγαλύτερη ή υπάρχουν κενά και τα χρώματα φαίνονται λιγότερο φωτεινά. Συχνά τα συμπτώματα μπορεί να χρειαστούν 5-10 χρόνια για να γίνουν σοβαρά. Ωστόσο, επειδή η ωχρά κηλίδα είναι μόνο ένα μέρος του αμφιβληστροειδή, γενικά η ασθένεια δεν προκαλεί πλήρη απώλεια της όρασης.
Στην υγρή μορφή, μη φυσιολογικά αιμοφόρα αγγεία αναπτύσσονται κάτω από τον αμφιβληστροειδή και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε γρήγορη απώλεια όρασης. Αυτά τα αγγεία μπορεί να διαρρέoυν αίμα ή άλλα υγρά, προκαλώντας ουλές στην ωχρά κηλίδα. Η υγρή μορφή συνδέεται με έκδηλες αλλαγές στην κεντρική όραση, παρόμοιες με την προχωρημένη ξηρή μορφή.
Υπάρχει κληρονομικότητα στην εκφύλισης της ωχράς κηλίδας;
Η κληρονομικότητα είναι πολύ σημαντική γι’ αυτή την ασθένεια. Ο πρώτος παράγοντας κινδύνου θα λέγαμε ότι είναι η ηλικία, κάτι που δεν δαμάζεται, και ο δεύτερος η κληρονομικότητα. Όσο περνούν τα χρόνια μετά την πέμπτη δεκαετία της ζωής, τόσο πιο πιθανό είναι να εμφανιστεί το πρόβλημα. Παγκοσμίως περίπου 200 εκατομμύρια άτομα έχουν ωχροπάθεια. Η Ελλάδα έχει αυξημένα ποσοστά γιατί είναι έβδομη στη λίστα των γηραιότερων χωρών -το 23% του πληθυσμού της Ελλάδας είναι άνω των 65%.
Οι προληπτικές οφθαλμολογικές εξετάσεις είναι πολύ σημαντικές επειδή στο πρώτο στάδιο μπορεί να μη υπάρχουν αντιληπτά συμπτώματα. Κάποιοι δεν συνειδητοποιούν ότι έχουν εκφύλιση ωχράς κηλίδας έως ότου η όρασή τους είναι αρκετά θολή. Όσοι έχουν γονείς ή κοντινούς συγγενείς με προβλήματα στην ωχρά κηλίδα καλό είναι να κάνουν έναν έλεγχο σε νεότερη ηλικία από τα 50. Αν και ο κόσμος προσπερνάει το πρόβλημα κάπως αψήφιστα, μπορεί να γίνει πολύ σοβαρό. Τα άτομα με γενετική προδιάθεση πρέπει να ελέγξουν όχι μόνο αν είναι όλα φυσιολογικά, αλλά και να μάθουν ποιες αλλαγές στον τρόπο ζωής τους μπορούν να τους βοηθήσουν.
Ποια είναι η σημαντικότερη αλλαγή που μπορούν να κάνουν στον τρόπο ζωής τους;
Mετά την ηλικία και την κληρονομικότητα, το κάπνισμα είναι ο τρίτος πιο σημαντικός παράγοντας που επηρεάζει την ωχρά κηλίδα -και σε αντίθεση με τους άλλους δύο μπορεί να ελεγχθεί. Η έρευνα συνδέει όλο και περισσότερο τους περιβαλλοντικούς ρύπους με τις οφθαλμικές παθήσεις. Ειδικότερα το κάπνισμα συνδέεται με μειωμένη κυκλοφορία αίματος, αυξημένη φλεγμονή και θρόμβους αίματος. Όλα αυτά μπορούν να οδηγήσουν σε προβλήματα.
Αν κάποιος καπνίζει, τότε έχει δύο με πέντε φορές μεγαλύτερο κίνδυνο να εκδηλώσει εκφύλιση ωχράς κηλίδας, και αν έχει ήδη πρόβλημα, η εξέλιξη μπορεί να γίνει έως και πέντε φορές ταχύτερη. Οι χημικές ουσίες του τσιγάρου μαζί με το οξειδωτικό στρες επιτίθενται στην ωχρά κηλίδα και την καταστρέφουν μεταβάλλοντας τη κυτταρική δομή της, συνεπώς το κάπνισμα είναι ένας μεγάλος εχθρός. Ακόμη, το κάπνισμα αυξάνει δύο έως τρεις φορές τον κίνδυνο για καταρράκτη. Με κάθε τσιγάρο που ανάβει κάποιος εξαντλεί ένα μέρος της βιταμίνη C στο σώμα του, η οποία έχει αποδειχτεί ότι παίζει ρόλο στην πρόληψη της εκφύλισης της ωχράς κηλίδας. Δεν είναι μόνο το ενεργητικό ή το παθητικό κάπνισμα, και οι χημικές ουσίες από την καύση του καπνού που επικάθονται σε έπιπλα, τραπέζια και τοίχους μπορούν να είναι βλαπτικές.
Έχει σημασία η διατροφή;
H υγιεινή διατροφή είναι πολύ σημαντική για την πρόληψη της εκφύλισης της ωχράς κηλίδας. Όχι μόνο τα φρούτα και τα λαχανικά κάνουν καλό στην καρδιά μας, αλλά αυτές οι τροφές κάνουν καλό και στα μάτια μας. Η ωχρά κηλίδα έχει την υψηλότερη συγκέντρωση κίτρινων καροτενοειδών του σώματος -αυτά είναι που της δίνουν το χρώμα της- τα οποία δρουν ως αντιοξειδωτικά. Εκτός από τις βιταμίνες όπως η C και η Ε και τα μέταλλα όπως ο ψευδάργυρος και ο χαλκός, δύο καροτενοειδή που ονομάζονται λουτεΐνη και η ζεαξανθίνη είναι ιδιαίτερα σημαντικά για τη διατήρηση της όρασής μας. Αυτά τα δύο καροτενοειδή συγκεντρώνονται μέσα και γύρω από την ωχρά κηλίδα.
Η κατανάλωση τουλάχιστον πέντε μερίδων φρούτων και λαχανικών καθημερινά μπορεί να μας παρέχει επαρκείς ποσότητες λουτεΐνης και ζεαξανθίνης. Λουτεΐνη έχει, για παράδειγμα, το σπανάκι, το λάχανο και οι κόκκινες πιπεριές. Ζεαξανθίνη έχουν οι πορτοκαλί πιπεριές, τα φυλλώδη πράσινα λαχανικά και τα εσπεριδοειδή. Τα κόκκινα και πορτοκαλί φρούτα π.χ. φράουλα, κεράσι, ρόδι, βερίκοκο, είναι εξαιρετικά για την υγεία της ωχράς κηλίδας. Μια μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι που έτρωγαν τουλάχιστον ένα πορτοκάλι την ημέρα είχαν 60% μειωμένο κίνδυνο μετά από 15 χρόνια και μια άλλη μελέτη ότι τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά και τα παντζάρια μειώνουν τον κίνδυνο εκφύλισης της ωχράς κηλίδας σε πρώιμο στάδιο.
Για την πρόληψη, συνήθως οι άνθρωποι ρωτάνε τι να τρώνε ή αν θα πάρουν βιταμίνες. Κανείς δεν ρωτάει τι να κόψει. Πρέπει να περιοριστούν τα κορεσμένα λιπαρά και οι απλοί υδατάνθρακες όπως η ζάχαρη. Βλέπουμε ορισμένες συσκευασίες να αναγράφουν φυτικά έλαια κάτι που φαίνεται απενοχοποιημένο, αλλά συχνά πρόκειται για φοινικέλαιο που το 48% των λιπαρών του είναι κορεσμένα. Το έξτρα παρθένο ελαιόλαδο έχει αντιοξειδωτικά και η μεσογειακή διατροφή είναι η καλύτερη που μπορούμε να ακολουθήσουμε. Μεταξύ των ψαριών, τα αφρόψαρα, που είναι και πιο οικονομικά, όπως οι σαρδέλες, είναι από τις καλύτερες επιλογές. Το κόκκινο κρασί έχει την αντιοξειδωτική ουσία ρεσβερατρόλη, ωστόσο πρέπει να καταναλώνεται με μέτρο γιατί το αλκοόλ εμποδίζει την απορρόφηση των βιταμινών. Γενικότερα, η διατροφή που κάνει καλό στην καρδιά κάνει καλό και στα μάτια μας.
Πόσο σημαντικά είναι τα γυαλιά ηλίου για την πρόληψη της ασθένειας;
Θα έλεγα ότι τα γυαλιά ηλίου είναι η ασπίδα της ωχράς κηλίδας. Mπορούν να βοηθήσουν στην προστασία των ματιών από τις βλαβερές συνέπειες των υπεριωδών ακτίνων και του μπλε φωτός, που αυξάνουν τον κίνδυνο. Οι έντονες υπεριώδεις ακτίνες βλάπτουν τα φωτοευαίσθητα κύτταρα του αμφιβληστροειδή. Τα γυαλιά ηλίου είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για τα παιδιά των οποίων ο αμφιβληστροειδής είναι οι ακτίνες του ηλίου να περνούν πιο εύκολα στο εσωτερικό του ματιού τους. Μέχρι την ηλικία των 20 απορροφούμε ένα μεγάλο ποσοστό της ηλιακής ακτινοβολίας που δεχόμαστε στη ζωή μας και καλό είναι να προστατεύουμε τα παιδιά με γυαλιά ακόμα στο καρότσι. Στην Ελλάδα, είναι αναγκαίο να φοράμε γυαλιά όλες τις μέρες που έχει ηλιοφάνεια, είτε είναι Δεκέμβριος είτε Αύγουστος. Το υπεριώδες φως δεν υπάρχει μόνο τις ηλιόλουστες ημέρες αλλά και όταν έχει συννεφιά. Η διαφορά είναι ότι το χειμώνα τα γυαλιά ηλίου θα μπορούσαν να είναι ανοιχτόχρωμα ενώ το καλοκαίρι να έχουμε πιο σκούρα.
Ειδικότερα, οι άνθρωποι που έχουν εκφύλιση ωχράς κηλίδας, ή άλλη νόσο των ματιών όπως γλαύκωμα, επιβάλλεται να φοράνε γυαλιά ηλίου. Είναι επίσης απαραίτητα γι’ αυτούς που έχουν χειρουργηθεί για καταρράκτη γιατί έχουν χάσει το φυσικό φακό που έχει ιδιότητες φίλτρου. Πολύ σημαντικό είναι να προμηθεύεται κανείς γυαλιά ηλίου από οπτικά καταστήματα και όχι από αλλού, και φυσικά όχι από το περίπτερο ή από την παραλία όπου μπορεί να είναι απλώς βαμμένα και να μην φιλτράρουν την ακτινοβολία. Μόνο στα οπτικά καταστήματα υπάρχει η εγγύηση ότι προέρχονται από κατασκευαστές που διαθέτουν πιστοποιημένα γυαλιά ηλίου. Επίσης σημαντικό είναι ότι τα γυαλιά ηλίου έχουν ημερομηνία λήξης τρία χρόνια, εφόσον τα φοράμε συστηματικά και όπως θα έπρεπε.
Εκτός από τα γυαλιά ηλίου, υπάρχουν άλλου τύπου γυαλιά που μπορούν να βοηθήσουν;
Υπάρχουν γυαλιά που είναι πολύ χρήσιμα γιατί φιλτράρουν την ακτινοβολία των οθονών, πάνω από τις οποίες περνάμε πλέον αρκετές ώρες της ζωής μας κάθε μέρα. Οι οθόνες, με το μπλε φως που εκπέμπουν, μπορεί μερικές φορές να είναι χειρότερες από τον ήλιο. Όταν κοιτάζουμε μια οθόνη υπολογιστή ή το κινητό μας, τότε κοιτάζουμε κατευθείαν την πηγή φωτός, ενώ όταν περπατάμε στο δρόμο η ακτινοβολία έρχεται στα μάτια μας μέσω αντανάκλασης. Το ανθρώπινο μάτι δεν είναι φτιαγμένο για να δέχεται την ακτινοβολία απευθείας, η οποία περνάει στο βυθό του ματιού και σιγά-σιγά προκαλεί βλάβες, προάγοντας όχι μόνο την εκφύλιση της ωχράς κηλίδας αλλά και τον καταρράκτη. Τα παιδιά που σήμερα κοιτάνε συνέχεια ένα κινητό και το έχουν κοντά στα μάτια τους, θα εμφανίσουν καταρράκτη πιο νωρίς από ό,τι οι προηγούμενες γενιές. Υπάρχουν λοιπόν, ειδικά απορροφητικά γυαλιά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τις οθόνες και τα οποία δεν είναι ακριβά, αλλά εδώ πρέπει να γίνει η επιλογή αυτών που έχουν υψηλό ποσοστό απορρόφησης.
Όσον αφορά αυτούς που έχουν ήδη εκφύλιση ωχράς κηλίδας, ειδικά γυαλιά μπορούν να τους βοηθήσουν να μεγιστοποιήσουν την όρασή τους. Ο καλύτερος σύμμαχος της ωχράς κηλίδας είναι η περιφέρεια, το υπόλοιπο κομμάτι του αμφιβληστροειδή. Είναι το τμήμα που θα έρθει να βοηθηθεί από τον ειδικό οπτομέτρη όταν υπάρχει εκφύλιση. Αυτά τα ειδικά γυαλιά στέλνουν την εικόνα στην περιφέρεια, στο μέρος που δεν νοσεί ο αμφιβληστροειδής. Διαχέοντας το φως, η περιφέρεια διεγείρεται και εκπαιδεύεται να συμπεριφέρεται σαν να είναι ωχρά κηλίδα. Έτσι επιστρέφουμε στους ανθρώπους την ποιότητα ζωής τους και αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία.
Who is who
H Τατιάνα Σκούταρη είναι Ειδική Οπτομέτρης, Επίκουρη καθηγήτρια της σχολής Οπτομετρίας του Πανεπιστημίου Complutense της Μαδρίτης, εισηγήτρια για το Ευρωπαϊκό δίπλωμα Οπτομετρίας, ειδική στη χαμηλή όραση. Σπούδασε στη Μαδρίτη Οπτομετρία, ακολουθώντας τα βήματα του πατέρα της Νίκου Σκούταρη, του πρώτου οπτομέτρη στην Ελλάδα. Πήρε πτυχίο από την Πανεπιστημιακή Σχολή Οπτομετρίας του κρατικού Πανεπιστημίου Επιστημών της Γρανάδας στην Ισπανία-Universidad de Granada και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στη χαμηλή όραση.
