Η ντοπαμίνη είναι η κινητήρια σπίθα του εγκεφάλου, που μας οδηγεί να κυνηγήσουμε αυτό που μας κάνει να νιώθουμε καλά, ας πούμε να σκρολάρουμε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και να απομακρυνθούμε από μια καυτή σόμπα. Οι επιστήμονες δεν έχουν κατανοήσει πλήρως πώς η ντοπαμίνη μας βοηθά να μαθαίνουμε να αποφεύγουμε τα άσχημα αποτελέσματα.
Μια νέα μελέτη από το Πανεπιστήμιο Northwestern δείχνει ότι τα σήματα ντοπαμίνης σε δύο βασικές περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στα κίνητρα και τη μάθηση αποκρίνονται διαφορετικά στις αρνητικές εμπειρίες, βοηθώντας τον εγκέφαλο να προσαρμοστεί ανάλογα με το αν μια κατάσταση είναι προβλέψιμη ή ελεγχόμενη.
Ενώ προηγούμενες έρευνες έχουν δείξει ότι η ντοπαμίνη μπορεί να αποκριθεί σε αρνητικές εμπειρίες, αυτή είναι η πρώτη μελέτη που παρακολουθεί πώς αυτά τα σήματα εξελίσσονται με την πάροδο του χρόνου. Η μελέτη δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Current Biology.
Οι συγγραφείς είπαν ότι τα ευρήματα βοηθούν να εξηγηθεί πώς μαθαίνουμε από κακές εμπειρίες και γιατί μερικοί άνθρωποι μαθαίνουν να αποφεύγουν τον κίνδυνο καλύτερα από άλλους. Ρίχνουν επίσης φως στο πώς η υπερβολική αποφυγή -χαρακτηριστικό σύμπτωμα πολλαπλών ψυχιατρικών καταστάσεων όπως το άγχος, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και η κατάθλιψη- μπορεί να οφείλεται σε αλλαγές στη λειτουργία της ντοπαμίνης. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε υπερεκτίμηση του κινδύνου στο περιβάλλον και σε μειωμένη ποιότητα ζωής, καθώς ο εγκέφαλος δίνει προτεραιότητα στην αποφυγή ορισμένων εμπειριών.
«Η ντοπαμίνη δεν είναι ούτε απόλυτα καλή, ούτε απόλυτα κακή», είπε η πρώτη συγγραφέας Gabriela Lopez, υποψήφια διδάκτορας στο Διατμηματικό Πρόγραμμα Νευροεπιστημών στο Northwestern University Feinberg School of Medicine. «Μας ανταμείβει για καλά πράγματα, και μας βοηθά επίσης για ενδείξεις που σηματοδοτούν προβλήματα, να μαθαίνουμε από τις συνέπειες και να προσαρμόζουμε συνεχώς τις στρατηγικές μάθησης σε ασταθή περιβάλλοντα».
Οι επιστήμονες εκπαίδευσαν ποντίκια να ανταποκρίνονται σε ένα προειδοποιητικό σήμα πέντε δευτερολέπτων που προέβλεπε ένα δυσάρεστο αποτέλεσμα. Εάν τα ποντίκια μετακινούνταν στην άλλη πλευρά ενός κουτιού δύο θαλάμων κατά τη διάρκεια της προειδοποίησης, θα μπορούσαν να αποφύγουν εντελώς το αποτέλεσμα. Καθώς τα ποντίκια μάθαιναν την εργασία, οι ερευνητές κατέγραψαν τη δραστηριότητα της ντοπαμίνης σε δύο περιοχές του επικλινούς πυρήνα (nucleus accumbens), μια περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στα κίνητρα και τη μάθηση.
Προηγούμενη έρευνα είχε προτείνει ότι η ντοπαμίνη στο κοιλιακό κέλυφος (ventromedial shell) του επικλινούς πυρήνα αυξάνεται κατά τη διάρκεια των κακών εμπειριών, ενώ η ντοπαμίνη στον πυρήνα (core) του επικλινούς πυρήνα μειώνεται. Ως εκ τούτου, οι επιστήμονες ήθελαν να καταλάβουν πώς αυτές οι διαφορετικές αποκρίσεις ντοπαμίνης συνεργάζονται όταν τα ποντίκια μαθαίνουν να αποφεύγουν τις κακές εμπειρίες. Βρήκαν ότι οι δύο περιοχές του επικλινούς πυρήνα αποκρίθηκαν διαφορετικά:
Στο κοιλιακό κέλυφος, τα επίπεδα ντοπαμίνης αρχικά αυξήθηκαν ως απόκριση στο ίδιο το δυσάρεστο γεγονός. Καθώς τα ποντίκια μάθαιναν για το προειδοποιητικό σήμα, η απόκριση της ντοπαμίνης μετατοπίστηκε στο ίδιο σήμα. Τελικά, η απόκριση της ντοπαμίνης εξαφανίστηκε καθώς τα ποντίκια έγιναν ικανά να αποφύγουν το αποτέλεσμα.
Στον πυρήνα, η ντοπαμίνη μειώθηκε τόσο για το δυσάρεστο συμβάν όσο και για το προειδοποιητικό σήμα. Η μείωση της ντοπαμίνης ως απόκριση στο προειδοποιητικό σήμα αυξήθηκε σταθερά με την εκπαίδευση, ειδικά καθώς τα ποντίκια έγιναν πιο επιτυχημένα στην αποφυγή του συμβάντος.
«Αυτές οι αποκρίσεις δεν διαφέρουν μόνο ως προς το σήμα -όπου σε έναν τομέα, η ντοπαμίνη ανεβαίνει για κάτι κακό και στον άλλο τομέα, μειώνεται για κάτι κακό. Είδαμε επίσης ότι το ένα είναι σημαντικό για την πρώιμη μάθηση ενώ το άλλο είναι σημαντικό για τη μάθηση σε μεταγενέστερο στάδιο», δήλωσε η συγγραφέας Talia Lerner, αναπληρώτρια καθηγήτρια νευροεπιστήμης και ψυχιατρικής.
Οι ερευνητές εξέτασαν τι θα συνέβαινε όταν το αποτέλεσμα δεν μπορούσε να αποφευχθεί, ανεξάρτητα από τις ενέργειες των ποντικών. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, τα μοτίβα ντοπαμίνης υποδηλώνουν ότι αυτά τα εγκεφαλικά σήματα είναι ευαίσθητα και μπορούν να βοηθήσουν τα ζώα να προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους όταν αλλάζει το περιβάλλον. «Ττα σήματα ντοπαμίνης είναι ευέλικτα, ευαίσθητα στους κανόνες εργασιών και μπορεί να μας βοηθήσουν να προσαρμοστούμε στις αλλαγές στο περιβάλλον», είπε η Lopez.
Υπάρχει μια τάση στον κλάδο της ευεξίας για “αποτοξίνωση από τη ντοπαμίνη” -αποκλείοντας πράγματα που πυροδοτούν μια άνοδο της ντοπαμίνης, όπως η κατανάλωση πρόχειρου φαγητού ή η κύλιση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ώστε να ανακτηθεί ο έλεγχος αυτών των συμπεριφορών.
Αυτή η μελέτη βοηθά να εξηγηθεί γιατί η έννοια της «αποτοξίνωσης ντοπαμίνης» είναι πολύ απλοϊκή. «Σκεφτόμαστε τη ντοπαμίνη ως ένα μαθησιακό μόριο που είναι σημαντικό για τη φυσιολογική συμπεριφορά στην καθημερινή ζωή», είπε η Lopez. «Έτσι, το να το κόψουμε εντελώς μπορεί να κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Τα σήματα ντοπαμίνης που μελετάμε είναι σημαντικά για την αναπαράσταση αποτρεπτικών σημάτων που εμπλέκονται σε προβλήματα όπως ο χρόνιος πόνος, η κατάθλιψη και η απόσυρση από εθιστικές ουσίες. Η μάθηση της αποφυγής μπορεί να συμβάλλει στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και άλλες κλινικές αγχώδεις διαταραχές».
Περισσότερες πληροφορίες: Region-specific Nucleus Accumbens Dopamine Signals Encode Distinct Aspects of Avoidance Learning, Current Biology (2025). DOI: 10.1016/j.cub.2025.04.006. www.cell.com/current-biology/f … 0960-9822(25)00435-X.
